2 juli 2025

De acht verrijkingen toegelicht: voorbeelden uit het vernieuwde Wonderlijk gemaakt

Geschatte leestijd: 10 minuten

Na de zomervakantie publiceren de ontwikkelaars alle verrijkte lessen van Wonderlijk gemaakt op de website. Orthopedagoog Bertine Haverhals en orthodidact Martijn Schumacher leggen in deze weken samen met andere collega’s de laatste hand aan de revisie. In dit artikel illustreren zij met voorbeelden op welke acht onderdelen de methode is verrijkt.

Het verrijkte Wonderlijk gemaakt is het resultaat van een zorgvuldig proces. Door te luisteren naar ervaringen van gebruikers van de methode en in gesprek te gaan met een klankbordgroep en een meeleesgroep, is Wonderlijk gemaakt aangepast op acht belangrijke onderdelen.

Bertine en Martijn kijken met veel voldoening terug op het proces. ‘We zijn tegemoetgekomen aan de vragen die bij gebruikers leefden en de ontwikkelingen in de samenleving en de kerndoelen.'

'Bijzonder om actuele ontwikkelingen én kennis en ervaring over toerusting van leerlingen en leerkrachten te verwerken in de methode die al zoveel jaar in een behoefte voorziet. Het is heel waardevol om met elkaar na te denken over de vraag hoe we gevoelige thema’s op Bijbelse wijze inbedden in de methode.’

Martijn: ‘Met een methode als Wonderlijk gemaakt hebben we goud in handen. Dat gold ook al voor de editie van 2013 en 2021, en nu ook weer voor de editie van 2025. Er waren meerdere aanleidingen om Wonderlijk gemaakt te onderwerpen aan een herziening, niet eens zo lang na de vorige.'

Gebruikerservaringen

'Vanuit een enquête hadden we veel gebruikerservaringen verzameld en vervolgens diepte-interviews gevoerd met meerdere mensen. We hebben gesprekken gevoerd met de ministeries van OCW en VWS die ons vanuit weer andere perspectieven in de denk- en ontwikkelmodus zetten. Ook de actuele ontwikkelingen riepen om een aanvulling, en in de laatste plaats was er ook de terugkerende reuring rond de Week van de Lentekriebels die vroeg om toelichting en een heldere plaatsbepaling van Wonderlijk gemaakt naast andere interventies.’

Bertine: ‘Met al die input in de hand heeft ons college van bestuur besloten tot een opdracht voor herziening op acht onderdelen waarop de methode verrijkt kon worden. Met die punten zijn we aan de slag gegaan.'

'We hebben de opzet van de methode laten staan, omdat die volgens de gebruikers passend is en alle nieuwe ontwikkelingen en inzichten daar prima aan te koppelen zijn. Dat betekent dat de lesthema’s en doelen vrijwel hetzelfde zijn gebleven.’

Martijn: ‘De verrijking zit ‘m vooral in de lessen zelf. Zo krijgen leerkrachten tips hoe ze vanuit de Bijbel leerlingen kunnen toerusten een mening te vormen en die onder woorden te brengen. Ook zijn er handvatten opgenomen voor leerkrachten en leerlingen over hoe ze gesprekken over gevoelige onderwerpen kunnen voeren.’

'Tegelijkertijd hebben we diverse deelonderwerpen en werkvormen uit de basislessen gehaald en opgenomen onder een kopje ‘optioneel’, om de lessen behapbaar te houden en om leerkrachten en scholen te helpen om keuzes te maken passend bij de vragen van de (omgeving) van de school en de leerlingen in een groep.’

Gezamenlijke teamvisie is cruciaal

Bertine: ‘Voordat we naar de voorbeelden gaan, vind ik het belangrijk om te benadrukken dat een gezamenlijke teamvisie over de onderwerpen van relationele en seksuele vorming die in Wonderlijk gemaakt aan bod komen cruciaal is.'

'Daarom hebben we een teambijeenkomst standaard opgenomen in het implementatietraject. Je móét het als collega’s echt met elkaar hebben over: hoe gebruiken we de methode en welk standpunt nemen we als school in over punten die gevoelig liggen of waar onder christenen verschillend over wordt gedacht?'

'De methode is dus per definitie niet een methode die je klakkeloos kunt volgen; het gesprek met elkaar is nodig. Maak keuzes in welke onderwerpen je op welke manier aan bod wilt laten komen. Oefen met elkaar hoe je dit doet. Het bevorderen, uitlokken en stimuleren van kennis, vaardigheden en attitude over deze thema’s vraagt oefening en reflectie van leerkrachten.'

'Je wilt namelijk het hart van leerlingen raken en deze onderwerpen in een veilige omgeving aan bod laten komen. Dat vraagt veel van leerkrachten en het is waardevol om als team in het invulling geven hieraan elkaar te helpen en ondersteunen.’

Verrijkingen

Bertine en Martijn illustreren hieronder met concrete voorbeelden wat de verrijkingen inhouden en lichten bepaalde keuzes toe.

Verrijking 1: Gods bedoeling in de schepping en de Bijbelse invulling van waarden en normen zijn meer uitgewerkt

Bertine: ‘Op dit punt hebben we op meerdere terreinen dingen toegevoegd. Er zijn bijvoorbeeld meer en relevante verwijzingen naar Bijbelgedeelten toegevoegd. We hebben net zoals in de versie van 2021 de Bijbelteksten niet uitgeschreven, zodat de school zelf de Bijbelvertaling kan pakken die op school gebruikt wordt.'

'We hebben ook gekeken naar hoe we de mooie richtlijnen en kaders die God geeft en wat die betekenen voor ons handelen een nadrukkelijker plek konden geven. We hebben daarin geprobeerd de goede balans aan te brengen: we zijn geschapen naar Gods beeld en daarom waardevol, maar de andere kant leven we door de zondeval in een gebroken wereld en daardoor maakt de zonde deel uit van onze identiteit. Er is vergeving nodig: van God en naar elkaar.’

Martijn: ‘Daarom krijgt bijvoorbeeld de basiswaarde verantwoordelijkheid meer aandacht: Welke verantwoordelijkheid heb jij? Hoe neem jíj je verantwoordelijkheid?'

'Bij de uitgangspunten over ‘duurzame relaties’ hebben we bijvoorbeeld bij ‘Elke persoon is door God geschapen om deel uit te maken van relaties met andere mensen (vrienden, familie, kerk en gemeenschap) om elkaar te ondersteunen, intimiteit te ervaren in diverse vormen en zich verbonden, gewaardeerd en geliefd te voelen’ iets toegevoegd: ‘Elk mens is ook geroepen om de ander lief te hebben en naar de ander om te zien.’

'In alle lessen hebben we gekeken of het er voldoende in zat en hoe dat nog meer aandacht kon krijgen. Heel concreet leggen we dat bij leerlingen aan het hart: ‘Als je je weleens afvraagt of een ander het wel fijn heeft thuis, of als je je afvraagt of iemand wel goed in z’n vel zit, wat kun je dan doen? Stel je dan een vraag, of ga je naar de meester of juf of de vertrouwenspersoon?''

Verrijking 2: Inbedding van actuele informatie en ontwikkelingen

Martijn: ‘Dit is een heel praktische verrijking. We hebben bijvoorbeeld de boekenlijst geüpdatet. Dan gaat het niet per se om literatuur die we willen promoten, maar we laten de breedte van het aanbod zien: deze boeken zijn er en kun je gebruiken om je kennis op te frissen of te vergroten.’

Bertine: ‘Het gaat ook om heel concrete aanpassingen. Vroeger konden kinderen bijvoorbeeld alleen bellen naar Stichting Chris, en zo stond het dus ook in de vorige editie van Wonderlijk gemaakt, nu ligt chatten of mailen meer voor de hand. En als het onderwerp ‘menstrueren’ aan de orde komt, hebben we het niet meer alleen over maandverband en tampons, maar noemen we ook menstruatieondergoed dat sinds een aantal jaar steeds meer gebruikt wordt.’

Verrijking 3: Koppeling met de Burgerschapswet van 2021 en met de nieuwe (concept)kerndoelen van burgerschap

Bertine: ‘De basiswaarden van een democratische rechtsstaat, vrijheid, gelijkheid en solidariteit, kwamen al aan bod de versie van 2021. Denk aan vrijheid van meningsuiting, het gelijkheidsbeginsel, verdraagzaamheid, begrip en respect. Bevordering van de autonomie, afwijzen van discriminatie en verantwoordelijkheidsbesef hebben nu nog verder uitgewerkt.'

'Vooral laten we leerlingen ervaren en oefenen hoe ze uiting kunnen geven aan hun mening, die als het goed is gebaseerd is op wat God van ons vraagt. Respect betekent niet alleen begrip hebben voor een ander, maar ook dat je begrip mag vragen voor je eigen (Bijbelse) mening. Hóé je dat doet is daarbij wel heel essentieel.'

'Veel volwassenen vinden dat niet makkelijk, laat staan hoe dat voor leerlingen is. Met praktische tips en concrete voorbeelden, helpen we leerlingen om hier, passend bij hun ontwikkelingsniveau, invulling aan te geven.'

Martijn: ‘We hebben gekeken naar de concept-kerndoelen: welke burgerschapskerndoelen komen er in de methode aan bod? Voor scholen die werken met de leerlijn Burgerschap van de SLRO hebben we in een verantwoordingsdocument precies aangegeven met welke lessen je werkt aan welke doelen uit de leerlijn.’

Verrijking 4: Meer aandacht voor verschillende opvattingen die in de samenleving én binnen de christelijke kring/school leven

Bertine: ‘Over sommige thema’s hebben we uren gesproken. Over een thema als zelfbevrediging bijvoorbeeld. Daar wordt heel verschillend over gedacht. We hebben gekozen om in Wonderlijk gemaakt geen standpunt in te nemen: mag het wel of niet?'

'Beide perspectieven benoemen we, met de argumenten. In de implementatie is dit een aandachtspunt: we wijzen erop dat teams vóórdat ze de methode gaan gebruiken dienen te bespreken hoe ze met dit thema om willen gaan. En als ze een standpunt willen innemen over de vraag of zelfbevrediging wel of niet mag, dat het belangrijk is om respect te hebben voor de andere mening en dat ook aan de kinderen over te dragen. Je wijst nooit een persoon af die tot een andere keuze komt dan jijzelf.’

Martijn: ‘Bij deze verrijking hebben we ook nieuwe werkvormen bedacht. Een mooie vind ik ‘Respectvol reageren’. We lezen in de Bijbel dat we anderen moeten behandelen zoals we zelf behandeld willen worden en in deze werkvorm denk je er met je leerlingen over na wat dat betekent in de omgang met andersdenkenden.'

'We reiken casussen aan waarmee je het respectvol reageren kunt oefenen, zoals: Stel je voor: je buren maken geregeld ruzie en je hoort hen vaak schelden op de kinderen. Hoe praat je over je buren met elkaar? Of deze: Je buren zijn twee mannen die met elkaar getrouwd zijn. Je hebt thuis geleerd dat een huwelijk tussen een man en vrouw hoort te zijn. Hoe kun je dat op een goede manier zeggen als iemand ernaar vraagt?'

'We ronden deze werkvorm af met de opmerking dat Jezus vol liefde én waarheid is. Hij liet zien dat we vriendelijk en tegelijk eerlijk kunnen zijn voor iedereen. Je mag je mening hebben en die delen, zolang je het met liefde en respect doet. Dit zit nu veel nadrukkelijker in de methode dan eerder het geval was.’

Verrijking 5: Meer toerusting voor leerlingen

Bertine: ‘We kregen in de gesprekken over Wonderlijk gemaakt terug dat het in de lessen vaak ging over wat je zelf wilt, wat jij fijn vindt. Die feedback hebben we ter harte genomen: verantwoordelijkheid nemen voor elkaar heeft een stevige plek gekregen in de lessen.'

'We hebben bij een aantal lessen aanvullende tekst toegevoegd om zo de leerlingen meer toe te rusten. Ook weer over respect, zoals bij verrijking 4 ook al aan de orde kwam. Respecteren betekent niet dat je de ander gedoogt, maar dat je om hem geeft en betrokken bent op de ander.'

'Dat kán moeilijk zijn als je zelf een ander standpunt hebt of als die ander een standpunt heeft dat niet Bijbels is. Respect voor iemand met een andere visie hoeft niet ten koste te gaan van je eigen opvattingen. Bij respect staan liefde voor de waarheid en liefde voor de ander naast elkaar.'

Martijn: ‘Ook hier gaat het om enerzijds autonomie bevorderen en anderzijds verantwoordelijkheid nemen. Een praktisch voorbeeld rondom verantwoordelijkheid nemen richting anderen: bij een les voor kleuters over samen spelen zit een werkvorm waarin leerlingen in tweetallen met elkaar praten over met wie ze graag spelen.'

'Daar hebben we de vraag toegevoegd: ‘Zijn er kinderen in de klas die niet vaak gevraagd worden om te spelen? Hoe zouden ze dat vinden? Stel dat ze wel meer zouden willen samenspelen, wat kun jij dan doen?’

'En in de lessen voor de andere groepen zit het ook. Bij groep 7 bijvoorbeeld, als het gaat over misbruik. We geven in de lessen handvatten voor: Wat kan en mag je nu doen wanneer je zelf met misbruik te maken hebt? Daarnaast ook: Wat kan en mag je doen wanneer bijvoorbeeld een goede vriend tegen jou vertelt dat hij of zij misbruikt wordt?’

Verrijking 6: Meer toerusting voor leerkrachten

Martijn: ‘Er is toegevoegd hoe leerkrachten onderwerpen bespreekbaar kunnen maken en hoe ze sensitief kunnen zijn op wat speelt in een klas. In alle lessen staat nu explicieter dat je rekening dient te houden met de situatie in jouw klas, want dan kun je onderwerpen die bij optioneel staan toch in de basisles opnemen, of misschien zelfs andersom.'

'Aan de hand daarvan kunnen sommige onderwerpen meer of minder aandacht krijgen. En er staat nu bij alle lessen dat je met de klas goede afspraken maakt over veiligheid: “Wat vertel je wel en niet en wat doe je met wat je hoort van anderen?”’

Bertine: ‘Deze dingen kwamen ook al in de teamtraining aan bod, maar als jij als nieuwe collega die teamtraining hebt gemist, dan word je nu in de methode zelf erop geattendeerd om hier aandacht aan te besteden.'

'Er zijn ook tips toegevoegd voor leerkrachten om alert te zijn. In een les voor groep 4 bijvoorbeeld, over lichaamshouding, stond: ‘Leg uit dat elk kind bijzonder gemaakt is en er mag zijn. Met een zelfverzekerde houding – zeker van jezelf – kun je dat laten zien.’ Daar voegden we aan toe: ‘Houd er rekening mee dat iedereen verschillend geschapen is. De een is zelfverzekerder dan de ander. Dat is niet goed of fout. Het is wel mooi om met elkaar te oefenen dat je zelfverzekerd mag zijn.’’

Verrijking 7: Compactere basislessen in de bovenbouw met meer optionele thema’s en activiteiten

Bertine: ‘In de bovenbouw hebben we een splitsing gemaakt. We hebben heel kritisch gekeken naar: welke onderwerpen móét je als school aan bod laten komen en welke zouden kúnnen. In groep 8 hebben we bijvoorbeeld het onderwerp “Seksuele en reproductieve rechten” verplaatst naar de achtergrondinformatie. In de vorige editie kon je daar wel twintig minuten aan wijden, terwijl het nu optioneel is en veel leerkrachten er waarschijnlijk maar enkele zinnen aan gaan besteden.'

Martijn: ‘Door de basislessen compacter te maken en veel thema’s en activiteiten optioneel te maken, kunnen de lessen makkelijker passend gemaakt worden voor de context van de school en de vragen die leven in bepaalde groepen. Dit geeft je als school ook de gelegenheid om keuzes te maken én schoolbrede afspraken te maken.’

Verrijking 8: Doorgaande lijnen zijn inzichtelijk

Martijn: ‘Bij iedere les is zichtbaar gemaakt hoe het betreffende thema in eerdere groepen aan bod is gekomen en – als het relevant is – op welke manier het thema in hogere groepen besproken zal worden.’

Bertine: ‘Soms verwijzen we bij een onderwerp in de onderbouw al dat in groep 7 de Bijbelse lijn wordt getrokken, of dat we in groep 6 meer nuance aanbrengen bij een bepaalde thematiek. Of we moedigen aan om voorkennis te activeren over lesstof die al eerdere aan de orde is geweest. Daardoor wint de methode aan kwaliteit.’